Immunoloog Figdor ontvangt 2 miljoen euro voor kankeronderzoek

KWO-prijs voor verdere ontwikkeling vaccin tegen huidkanker
Prof. dr. Carl Figdor, hoogleraar immunologie in het UMC St Radboud, heeft van KWF Kankerbestrijding de KWO-prijs 2009 ontvangen. Figdor krijgt 2 miljoen euro voor zijn onderzoek naar het ‘oppeppen’ van de afweer van kankerpatienten, zodat de tumoren met hernieuwde kracht worden aangevallen. In experimentele studies reageert 30 tot 40 procent van de melanoompatienten op deze zogeheten dendritische celvaccinatie. Met de KWO-prijs wil Figdor via fundamenteel onderzoek de effectiviteit van de therapie verder vergroten.

Chirurgie, radiotherapie of chemotherapie zijn de gebruikelijke wapens waarmee kanker wordt bestreden. Een tumor wordt met dergelijke middelen weggesneden, kapot gestraald of chemisch vergiftigd. Voor een optimaal resultaat wordt vaak een combinatie van die middelen gebruikt. Carl Figdor volgt een relatief nieuwe methode, waarbij hij gebruik maakt van het eigen afweermechanisme van het lichaam.

Opsporingsbericht
Het afweersysteem ruimt van nature al kankercellen op. Ontstaat er toch een tumor, dan geven wij het afweersysteem een extra duwtje in de rug. Daarbij spelen dendritische cellen een centrale rol. Figdor: “Dendritische cellen regisseren in feite de afweer. Ze signaleren wat er niet thuis hoort in het lichaam, nemen een kenmerkend hapje van die indringers en geven dat ´opsporingsbericht´ door aan de vechtersbazen van het afweersysteem: de killer T cellen.”

In de reeds jaren bestaande intensieve samenwerking tussen zijn afdeling Tumorimmunologie en de afdeling Medische Oncologie probeert Figdor met zijn dendritische celtherapie die natuurlijke afweer te stimuleren. “Uit het bloed van de patient kweken we heel veel dendritische cellen, die we daarna ´voeren´ met kenmerkende stukjes van de tumor van de patient zelf. Daarna geven we die geactiveerde dendritische cellen weer terug aan de patient in de hoop dat ze een sterke reactie van de killer T cellen uitlokken. Die op hun beurt de aanval op de tumor inzetten.”

Verbetering van vaccin
In het UMC St Radboud zijn, mede door hulp van de stichting NOTK, inmiddels ruim driehonderd mensen met een ernstige vorm van huidkanker (melanoom) met deze experimentele therapie behandeld. Met goede resultaten. Figdor: “Bij dertig tot veertig procent van de patienten reageert het afweersysteem goed op de dendritische celvaccinatie. In enkele gevallen zagen we zelfs een volledige verdwijning van de tumor. Zo is een melanoompatient met uitgezaaide leverkanker na de therapie al negen jaar kankervrij. De resultaten geven aan dat het concept in elk geval werkt.”

Tegelijkertijd benadrukt Figdor dat de therapie, in samenwerking met afdelingen als pathologie, hematologie, dermatologie, nucleaire geneeskunde en radiologie en het centraal hematologisch laboratorium, nog verder moet worden verbeterd. Dat kan alleen door het hele afweerproces nog nauwkeuriger in beeld te brengen. Figdor: “Waarom werkt de therapie bij sommige patienten wel, bij een groot deel juist niet en bij een ander deel maar tijdelijk? Die antwoorden liggen in de details. Dankzij de KWO-subsidie kunnen we daar nu verder op inzoomen.”

Microscopisch gevecht
Een van de zaken die Figdor met zijn team gaat onderzoeken is het micromilieu van de tumor. De afgelopen jaren is steeds duidelijker geworden dat elke aanval op een tumor ook een verdedigingsreactie van die tumor uitlokt. Het gaat om niets minder dan een evolutionaire wapenwedloop, een gevecht op de kubieke micrometer. Figdor: “Tumorcellen kunnen zich verdedigen door nieuwe genetische mutaties, extra aanmaak van beschermende stoffen, de ontwikkeling van nieuwe wapens, enzovoort. We willen dat hele ingewikkelde strategospel van aanval en verdediging nog beter in beeld brengen. Niet alleen om te zien hoe een tumor zich verdedigt, maar ook om te begrijpen waarom de ene patient de tumor alsnog succesvol opruimt en de andere juist niet. Op die manier proberen we al vooraf te bepalen bij welke patienten de dendritische celtherapie de meeste kans van slagen heeft.”

Gegevens uit dit onderzoek dragen bij tot een verbetering van de therapie. “We gaan die therapie sowieso nog beter zichtbaar maken op het moleculaire niveau”, zegt Figdor. “Via nieuwe optische imaging-technieken willen we de bewegingen van bepaalde afweercellen in het lichaam van de patient nauwgezet volgen. Gaan de dendritische cellen inderdaad naar de lymfeklier om daar de killer T-cellen te activeren? En reizen die na de ´briefing´ inderdaad massaal naar de tumor? Daarnaast onderzoeken we of we de dendritische cellen langer kunnen activeren, om zo de duur van de aanval op de tumor te verlengen.”

Immuno-chemotherapie

Een nieuw aspect in het onderzoek van Figdor en collega’s is de combinatie van chemotherapie een immuuntherapie. Tot zeer recentelijk werd gedacht dat die therapien elkaar niet goed verdragen. Chemotherapie onderdrukt de celdeling, terwijl die celdeling belangrijk is voor een goede afweer. Figdor: “Nu we meer inzicht krijgen in de moleculaire processen, zien we dat chemotherapie soms een positief effect heeft. Onlangs heeft Joost Lesterhuis van de afdeling Medische Oncologie aangetoond dat sommige chemotherapeutica de immuunrespons tegen kankercellen juist lijken te stimuleren!”

Het selectieve gebruik van chemotherapie als ondersteuning voor de immuuntherapie is dan ook een van de onderdelen waaraan de afdeling de komende jaren extra aandacht wil besteden. “Verder moet de therapie ook getest worden bij kankerpatienten in een minder vergevorderd stadium van hun ziekte”, zegt Figdor. “Mogelijk werkt de therapie dan nog beter, omdat hun afweersysteem minder is aangetast.

Jan de Leeuw